Szalom Szachna ben Josef (ok. 1495 – 1558), rabin lubelski, rabin generalny Małopolski, rektor jesziwy.
Ur. prawdopodobnie we Lwowie, w jednej z najbogatszych rodzin żydowskich w Polsce. Ojciec S-a, Józef (Josek) Szachnowicz z Hrubieszowa (zm. 1507), był lwowskim kupcem, celnikiem, poborcą podatkowym, a pod koniec życia faktorem króla Zygmunta I; z powodu zniszczenia jego domu we Lwowie przeniósł się w r. 1505 do Lublina i tam jako jedyny Żyd posiadał dom przy Rynku. Matką S-a była Gołda (zm. 1531), a stryjami Szania (zob.), Iczchan i Mojżesz Szachnowiczowie. S. miał nieznaną z imienia siostrę. Jego starszy brat, Pejsach, przejął interesy ojca i był jednym z najaktywniejszych finansistów żydowskich w Lublinie; prowadził operacje handlowe we Lwowie i Bełzie oraz poręczał długi, zaciągane w Lublinie przez Żydów z innych miast Korony i Litwy.
Dzięki zamożności ojca i poparciu matki, która po śmierci męża uzyskała opiekę króla, S. mógł poświęcić się studiom rabinicznym. Kształcił się w Poznaniu, a następnie w aszkenazyjskich jesziwach w północnej Italii. Przez kilka lat pobierał nauki w Kazimierzu pod Krakowem w uczelni talmudycznej u Jakuba Polaka, rabina z Pragi; przejął od niego metodę badawczą zwaną pilpul (po hebrajsku debata), polegającą na analizowaniu Talmudu wraz z komentarzami w sposób doprowadzający do pogodzenia występujących w nich sprzeczności i odnalezienia nowych znaczeń.
Po ukończeniu studiów S. wrócił do Lublina. W r. 1530 został obrany rabinem. Założył wówczas jesziwę, do której uczęszczało wielu późniejszych wybitnych uczonych: Mosze (Mojżesz) Isserles (zob.), Chaim bar Becalel z Poznania, Icchak bar Becalel, Beniamin Aaron Solnik, Mojżesz Heilprin i Salomon ben Juda z Lublina. Jesziwa cieszyła się sławą wśród Żydów z Polski, Czech i Rzeszy Niemieckiej. S., z uwagi na biegłość w zakresie prawodawstwa żydowskiego i literatury hebrajskiej, otrzymał 29 X 1532 od króla Zygmunta I przywilej, zwalniający go dożywotnio z wszelkich podatków i obciążeń oprócz czynszu w wysokości 3 złp. rocznie. Obok swoich obowiązków gminnych rozpatrywał początkowo sprawy sporne między żydowskimi kupcami, przybywającymi z całej Polski na jarmarki do Lublina. Jednak jego działalność spowodowała wiele skarg na ściąganie nienależnych podatków, szafowanie klątwą, niesprawiedliwość orzeczeń. W rezultacie król polecił woj. lubelskiemu Piotrowi Firlejowi z Dąbrowicy, aby pod karą 1 tys. grzywien zakazał S-owi «siania niezgody», samodzielnego sądzenia i rzucania klątwy na przyjezdnych; respektowane miały być jedynie klątwy, nałożone przez S-a za radą i zgodą sześciu starszych żydowskich (po dwóch ze Lwowa, Kazimierza pod Krakowem i Poznania). Gremium to stało się prawdopodobnie zaczątkiem nowego sądu jarmarcznego, który pod koniec XVI w. wszedł w skład Żydowskiego Sejmu Czterech Ziem.
Dn. 12 XII 1541 wspólnie z rabinem krakowskim Mojżeszem Fiszlem objął S. funkcję głównego rabina Małopolski (tzw. rabina generalnego). Do kompetencji ich obu należały: jurysdykcja nad Żydami z województw krakowskiego (oprócz Kazimierza pod Krakowem), sandomierskiego, ruskiego, podolskiego, lubelskiego, bełskiego i ziemi chełmskiej oraz prawo zatwierdzania rabinów, wybranych przez tamtejsze gminy i karania współwyznawców za przewinienia religijne klątwą, grzywną lub wygnaniem. Obu rabinów poddano wyłącznej władzy sądowniczej króla i zwolniono z wszelkich podatków. Ponadto S. prowadził ożywiony handel z lubelskimi mieszczanami i szlachtą. W l. 1543–6 sąd królewski rozpatrywał długotrwały spór S-a i Barona z Lublina z rajcą lubelskim Adamem Krzynieckim o 110 złp.; mimo przychylności władcy dla S-a, proces zakończył się jego przegraną. Urząd głównego rabina Małopolski S. miał sprawować dożywotnio, jednak w r. 1547 zrezygnował na rzecz Isserlesa. W r. 1551 został usunięty ze stanowiska rabina lubelskiego (pozostał jednak rektorem jesziwy); żydowska społeczność Lublina była w tej sprawie podzielona. Przed r. 1557 grupa tamtejszych Żydów zwróciła się do króla Zygmunta Augusta z prośbą o zapewnienie im ochrony przed poczynaniami S-a. S. zmarł 29 X 1558 w Lublinie; został pochowany na miejscowym starym cmentarzu. Po zniszczeniu nagrobka ufundowano na przełomie XIX i XX w. nowy, który przetrwał do dnia dzisiejszego.
S. był wybitnym znawcą Talmudu, jednak mimo nalegań ze strony otoczenia nie podjął się napisania kodeksu religijnego dla Żydów aszkenazyjskich. Za jego życia miał ukazać się drukiem jedynie niewielki, liczący siedem kart, hebrajski zbiór rozstrzygnięć rabinackich w sprawie zaślubin pt. Pasukim be-injan kiduszin, wydany w r. 1540 w Krakowie w hebrajskiej drukarni Jana Helicza; jednak wg Majera Bałabana i Josefa Meisela autorem książeczki był Mojżesz, syn Samuela bar Meszulam (egzemplarz w bibliotece British Museum w Londynie, nr 695). Już po śmierci S-a, w r. 1568, w hebrajskiej drukarni Eliezera ben Icchaka w Lublinie wydano jeden z traktatów Talmudu Babilońskiego pt. Masechet Suka; S. przygotował jego korektę. Przypisuje się mu również opracowanie, wydanego t.r. w tejże drukarni, kolejnego traktatu talmudycznego Eruwin pt. „Masechet Eruwin” oraz liczne komentarze do literatury rabinicznej, wykorzystywane w jego wykładach w jesziwie. Większość prac S-a pozostała jednak w rękopisach i uległa zniszczeniu.
S. był żonaty i miał troje dzieci. Córka Gołda, pierwsza żona Isserlesa, zmarła 3 VI 1552 w wieku 20 lat i została pochowana na starym żydowskim cmentarzu w Krakowie, gdzie zachował się jej nagrobek (częściowo zniszczony). Syn S-a, Izrael, rabin w Lublinie (mieszkał przy ul. Żydowskiej 15), prowadził ze szwagrem Isserlesem korespondencję na temat wykładni żydowskiego prawa (halachy); część listów zachowała się w drukowanych responsach Isserlesa. Drugi syn, Marek, również mieszkający w Lublinie (przy ul. Żydowskiej 24), obdarzony honorowym tytułem morejnu (uczonego), był prawdopodobnie medykiem.
Bersohn, Słown. Żydów; Cała A. i in., Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, W. 2000; Encyclopaedia Judaica, Detroit–New York 2007 XVIII; Evrejskaja enciklopedija, Pet. [b.r.w.] XV szpalta 923; Jüd. Lexikon, IV/2; Polski słownik judaistyczny, W. 2003 I–II; Pilarczyk K., Leksykon drukarzy ksiąg hebrajskich w Polsce z bibliografią polono-judaików w językach żydowskich (XVI–XVIII wiek), Kr. 2004; The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, New Haven–London 2008 II; Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, W. 2001; – Bałaban M., Drukarstwo żydowskie w Polsce XVI w., w: Pamiętnik Zjazdu Naukowego im. Jana Kochanowskiego w Krakowie 8 i 9 czerwca 1930, Kr. 1931 s. 103; tenże, Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce, Lw.–W.–Kr. 1925 II 364, 367–8, 371, III 149, 152, 244; tenże, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868, Kr. 1931 I; tenże, Umysłowość i moralność żydowstwa polskiego XVI w., w: Kultura staropolska, Kr. 1932 s. 610, 615, 619; tenże, Żydowskie miasto w Lublinie, L. 1991 s. 21–5, 128; tenże, Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku, Lw. 1906; Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, W. 1990 s. 163–4; Dubnow S., Die Geschichte des jüdischen Volkes in der Neuzeit. Das XVI und die erste Hälfte des XVII Jahrhunderts, Berlin 1927 s. 362, 468–9; Heyde J., Jüdische Eliten in Polen zu Beginn der Frühen Neuzeit, „Aschkenas – Zeitschr. für Gesch. und Kultur der Juden” Jg. 13: 2003 H. 1 s. 156–9; Hońdo L., Stary żydowski cmentarz w Krakowie. Historia cmentarza. Analiza hebrajskich inskrypcji, Kr. 1999; Horn M., Ewolucja zależności żydowskiego sądownictwa od władzy monarszej w Polsce i na Litwie do 1572 roku, „Biul. ŻIH” 1995/6 s. 11–15, 21; tenże, Kultura umysłowa Żydów polskich w XV–XVIII wiekach. (Ze szczególnym uwzględnieniem ziem leżących między Bugiem, Styrem i Wisłą), w: Między wschodem i zachodem. Cz. I: Kultura umysłowa, Red. J. Kłoczowski, W. 1989 s. 133; tenże, Medycy nadworni władców polsko-litewskich w latach 1506–1572 (ze szczególnym uwzględnieniem lekarzy i chirurgów żydowskich), „Biul. ŻIH” 1989 nr 149 s. 11–12; tenże, Żydzi i mieszczanie na służbie królów polskich i wielkich książąt litewskich w latach 1386–1506, tamże 1985 nr 3/4 s. 13–14, 16–19 (dot. ojca); Kopciowski A., Zarys dziejów Żydów w Lublinie, w: Żydzi w Lublinie – Żydzi we Lwowie. Miejsca – Pamięć – Współczesność, L. 2006 s. 14; Kuwałek R., Czy Lublin miał żydowskie elity?, „Scriptores” 2003 nr 1 s. 92–3; Kuwałkowie A. i R., Żydzi i chrześcijanie w Lublinie w XVI i XVII wieku. Przyczynek do dziejów Żydów w Lublinie w okresie staropolskim, w: Żydzi w Lublinie. T. 2: Materiały do dziejów społeczności żydowskiej w Lublinie, Red. T. Radzik, L. 1998 s. 13, 15–16; Lewin I., Klątwa żydowska na Litwie w XVII i XVIII wieku, „Pam. Hist.-Prawny” T. 10: 1932 z. 4 s. 12, 14, 62–6; Meisl J., Geschichte der Juden in Polen und Russland, Berlin 1921 s. 302–3; Paluch A., Tradycje mistyczne w nauczaniu rabinów lubelskich, w: Żydzi w Lublinie – Żydzi we Lwowie. Miejsca – Pamięć – Współczesność, L. 2006 s. 22; Pilarczyk K., Talmud i jego drukarze w pierwszej Rzeczypospolitej. Z dziejów przekazu religijnego w judaizmie, Kr. 1998; Rzadkowolska M., Lublin ośrodkiem żydowskiego życia wydawniczego do 1939 roku, w: Lublin a książka, Red. A. Krawczyk, E. Józefowicz-Wisińska, L. 2004; Schiper I., Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, W. 1937; Schorr M., Rechtsstellung und innere Verfassung der Juden in Polen. Ein geschichtlicher Rundblick, Berlin–Wien 1917 s. 20; T eller A., Laicyzacja wczesnonowożytnego społeczeństwa żydowskiego: rozwój rabinatu w Polsce w XVI wieku, „Kwart. Hist.” R. 105: 2003 nr 3 s. 29, 33–4; Trzciński A., Wartości historyczne, religijne i artystyczne starego cmentarza żydowskiego w Lublinie, w: Żydzi lubelscy. Materiały z sesji poświęconej Żydom lubelskim. Lublin, 14–16 grudnia 1994 r., L. 1996; Winiarz A., Lubelski ośrodek studiów talmudycznych w XVI wieku, w: Żydzi w Lublinie. T. 2: Materiały do dziejów społeczności żydowskiej w Lublinie, Red. T. Radzik, L. 1998 s. 34–6; Wojciechowski S., Gmina żydowska w Lublinie w XVI wieku, „Biul. ŻIH” 1952 nr 2 s. 213, 217, 221, 223, 225; – Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, Wyd. B. Gorczak, Lw. 1897 V 334–7; Dyplomatarjusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce na źródłach archiwalnych osnuty (1388–1782), Wyd. M. Bersohn, W. 1910 dok. 106, 425, 432, 441, 456, 486, 491, 500, 516; Katalog pergaminów znajdujących się w Archiwum X.X. Sanguszków w Sławucie, Oprac. B. Gorczak, Sławuta 1912 dok. 213 s. 100; Matricularum summ., V nr 7805; Pinqas Waad arba aratsot. The Records of the Council of the Four Lands, Ed. I. Halperin, Jerusalem 1990 I; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków, dok. perg. 220, 221.
Stefan Gąsiorowski